نقش نوروز در ایجاد هویت جمعی و تداوم فرهنگ جامعه - وبلاگ منصوری

به گزارش وبلاگ منصوری، خبرگزاری خبرنگاران- یادداشت تحلیلی عضو هیات علمی دانشگاه مازندران با موضوع، نقش نوروز در ایجاد هویت جمعی و تداوم فرهنگ جامعه.

به گزارش خبرنگاروبلاگ منصوریدفترمازندران درشهرستان بابلسر، دکتر فتانه محمودی عضو هیات علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران، در یک یادداشت تحلیلی، به مناسبت عید نوروز و فرا رسیدن سال نو، به تشریح نوروز به عنوان متنی پویا و نقش آن در تداوم و پایداری فرهنگ جامعه و ایجاد تمایز و هویت جمعی پرداخت .

متن کامل این یادداشت را در زیر مشاهده می کنید :

نوروز از دیرباز در میان ایرانیان به عنوان آغاز سال نو مطرح بوده است، چنان چه فردوسی با ذکر و یاد جمشید، شاهنشاه ایرانی از این روز یاد می کند :

چنین روز فرخ از آن روزگار بمانده از آن خسروان یادگار

و بر این اساس، ابوریحان بیرونی در کتاب خود، قانون مسعودی می گوید : نوروز، طولانی ترین روز سال می باشد که از زمان جمشید به یادگار مانده است .

به گفته ژاله آموزگار(1392) نوروز نمادی از سالگرد بیداری طبیعت از خواب زمستانی و مرگی است که به رستاخیز و زندگی منتهی می شود و به همین مناسبت، این جشن مربوط به فروهر ها نیز بوده است. در دوران باستانی تر، عقیده عامه بر این بود که فقط پهلوانان دارای فروهر هستند، اما بعدها باورهای مردم این موهبت را شامل مؤمنان نیز کرد. با درهم آمیختگی ای که میان شخصیت های افسانه ای، به دلایل اجتماعی پیش می آید، در دوران اسلامی، جم با حضرت سلیمان آمیخته می شود و از مجموعه این آمیختگی ها افسانه ای درست می شود که بنیان گذاری نوروز را به سلیمان نسبت می دهند . ( آموزگار، 1392، ص 16 )

از دیدگاه صفا(1313) نوروز هنگامی است که روزگار کهن زندگی از سر می گیرد و زمانه و آن چه که در اوست نو می شوند. موجودات حیاتی نو می یابند و سال حقیقی دوره ای از ادوار خویش را به خاتمه رسانیده، وارد مرحله نوینی می شود. از این جهت این روز به نوروز موسوم شده است . ( صفا، 1313، ص 166 )

در دوره هخامنشی تخت جمشید، محل اجرای جشن سالانه نوروز بوده است. ملت های همه سرزمین های تحت فرمانروایی هخامنشی، در چنین روزی در آنجا گرد می آمدند تا پیشکش های خود را تقدیم کنند و در دوران ساسانی، نوروز از چنان توجهی برخوردار بود که بر موسیقی آن روزگاران نیز تأثیر خود را بخشیده است .

در رابطه با مواجهه دین اسلام با آیین نوروز طبق آن چه حسینی تهرانی (1375) در کتاب نوروز در جاهلیت و اسلام مطرح کرده، مساله نوروز در زمان رسول خدا(ص) پس از ورود به مدینه مطرح شد و رسول خدا(ص) آن را به کناری نهادند و به جای آن، دو عید قربان و فطر را جایگزین نمودند، و این قضیه به طرق متعددی در کتب اهل سنت موجود است .( حسینی تهرانی، 1375، ص280 ) سپس در زمان امیر مؤمنان(ع) فالوده ای در نوروز هدیه آوردند و حضرت بدون این که از این روز به عظمت و تجلیل یاد کنند، فرمودند : نوروز ما هر روز است، یعنی ما نوروز خاصی نداریم . ( دعائم الاسلام، ج2، ص 326 )

آداب و نشانه های آیین نوروز

در گذشته رسم بوده است که مردمان در هنگام سپیده دم نوروز، خود را می شستند و در آب کاریزها و آبگیرها غوطه ور می شدند و گاهی اوقات از آب های جاری برمی داشتند و با خود می بردند که آفت ها را از خود دور کنند و رسم به هم آب پاشیدن یکی از آیین های نوروزی بوده است. افسانه جمشید در مورد کندن جوی ها و کاریزها در این روز و افسانه دیگری را که پس از مدت ها خشک سالی در دوران جمشید باران آمد، با این رسم بی ارتباط نیست . ( آموزگار، 1392، ص 17 )

از دیگر رسوم نوروزی، پاکیزگی و شستن خانه بوده است که با دیدن پاکیزگی و درخشندگی خانه، دل خوش شده و بر شادکامی خانواده و بر برکت خانه می افزودند. امروزه رسم خانه تکانی و شستن وسایل منزل و نو کردن آنها تداوم دارد .

سبزکردن سبزه نیز یکی دیگر از آیین های اصیل نوروزی است که در باب قدمت این آیین در زمان جمشید گفته می شود که: پیش از نوروز، بر روی ستون های خشتی دانه های گوناگون غلات و حبوبات را می کاشتند و روز ششم عید با خواندن سرود و نواختن موسیقی و بازی های گوناگون محصول را جمع آوری می کردند و از روی رشد دانه ها بر روی ستون ها، محصول سال جاری را پیش بینی می کردند. هم چنین به کاشتن این سبزه ها در سبدها و ظرف ها نیز اشاره کرده اند و نقل کرده اند که گاهی سبدها و ظرف ها را در خاتمه مراسم به آب می انداختند؛ که این رسم تا امروز با انداختن سبزه های نوروزی در روز سیزدهم فروردین در آب تداوم داشته است .

چیدن سفره هفت سین از دیگر آداب مراسم نوروز است. از قدیم جهت شگون، هفت سینی از دانه های غلات که باعث فراوانی برکت در سفره ها می شده است رویانده و بر سفره نوروزی می گذاشتند .

به احتمال زیاد، هفت سین امروزی می تواند بازمانده همان هفت سین و نمادی از سبزه و سرسبزی باشد. اقلام سفره هفت سین هریک نشانه ای از باروری و تندرستی هستند که متشکل از سبزه ، سنبل ، سمنو ، سیب ، سنجد ، سیر ، سکه و نیز سپند بوده است .

سنبل گلی زیبا و خوشبو، نماد سرسبزی و شادی، سیب میوه ای بهشتی و نمادی از زایش است، سمنو که از جوانه گندم تهیه شده و بخشی از آیین های باستانی را یادآوری می کند، سنجد که بوی برگ و شکوفه درخت آن محرک عشق است، سیر که از دیرزمان به عنوان دارویی برای تندرستی شناخته شده است، دانه های سپند (= اسفند) که نامش به معنی مقدس و دانه های به رشته کشیده آن زینت بخش خانه های سنتی و دافع چشم بد است . آینه بر سفره هفت سین نماد نور و روشنایی و شمع نشان روشنایی است و تابش آتش را به یاد می آورد، تخم مرغ تمثیلی از نطفه و باروری است . کاسه آب زلال به نشانه همه آب های خوب جهان و ماهی زنده در آب، به نشانه تازگی و شادابی بوده است . نُقل و شیرینی و دیگر خوراکی هایی که بنا به رسم خاص هر شهر و روستا و بر این سفره افزوده می شود. یکی از آیین های برپایی این جشن نوروزخوانی ، بهار خوانی یا نوروزی نام دارد. این سنت گونه ای آواز خوانی است که از گذشته در ایران و به خصوص در استان های شمالی آن نظیر گیلان و مازندران رواج داشته است .

همان طور که اکو (1994 ، ص191 ) می گوید، نشانه ها نیرویی اجتماعی و نمادها نوع خاصی از نشانه های قدرتمند و کارآمد هستند. نیروی اجتماعی این نشانه ها را لوی استراوس (1958) متضمن کارکرد نمادین می داند. نشانه ها به خودی خود معنا ندارند، همیشه در وجود نشانه های دیگر، در تمایز و دیگری نشانه ای معنا می یابند. نشانه ای که تولید شأن اجتماعی و تعلق قومی می کند. هریک از مراحل مراسم نوروز متضمن این کارکرد نشانه ای هستند .

در مواجهه با غذاها و خوراک های نوروزی، فرهنگ که رمزگان اش بر تعریف نظام غذایی تسلط دارد، کارکردهای معنایی خاصی به اقلام خوراکی سفره هفت سین می دهد. در این جا پیوسته روابط هم نشینی و جانشینی با هم کار می کنند به نوعی انتخاب نوع خاصی از غذاهایی که با حرف سین آغاز می شوند در محور هم نشینی تولید متن معنادار می کنند. غذا تا زمانی که برای رفع گرسنگی باشد نشانه نیست اما به طور مثال همین که شله زرد برای مناسبت مذهبی تهیه شد، بار فرهنگی پیدا کرده و نشانه می شود. باز تولید عناصر سفره هفت سین در گفتمان آیین نوروزی نیز کارکرد نشانه ای دارند .

آیین های نوروزی از خانه تکانی ، پاکیزگی و نو کردن منزل ، چیدن سفره هفت سین ، تهیه سبزی پلو و ماهی ، دید و بازدید اقوام و دوستان و مراسم سیزده بدر و به آب سپردن سبزه از توالی معنادار برخورداند و رویکرد نشانه شناسی بر محور هم نشینی بسط پیدا می کنند .

اگر قدمت آیین های نوروزی را در گذشته و گستره اساطیر ایرانی جست وجو می کنند، اما نزد بارت، امروزه اسطوره با دلالت ضمنی ارتباط دارد. ما معمولاً اسطوره را در مورد افسانه ها و ارتباط شان با خدایان کهن و قهرمانان مرتبط می دانیم اما بارت ، بار نظری تازه ای به مفهوم اسطوره داده است. از نظر او اسطوره ها ایدیولوژی های غالب دوران ما هستند. یعنی نظام های فکری که تلاش برای باورپذیری جمعی دارند. اسطوره امروز کارکردش دلالت و تولید معنا و ارتباط است. می توان این ادعای بارت را دلیلی بر تداوم کارکرد آیین های نوروزی از گذشته تا به امروز دانست .

به گفته لوتمان (1996 ، ص 145 ) ، نمادها خاطرات فرهنگی هستند همیشه چیزی کهن در نمادها وجود دارد؛ آن ها یکی از ثابت ترین عناصر پیوستار فرهنگی را نشان می دهند و هم چنین به عنوان مکانیسم های ایجاد وحدت درون فرهنگ ها عمل می کنند. از این دیدگاه، نوروز به عنوان متنی پویا، با نقشی که در تداوم و پایداری فرهنگ جامعه ایفا می کند، ایجاد تمایز و هویت جمعی می کند و دلالت نشانه ای و ضمنی آن به گونه ای است که ایرانیان نه تنها در داخل کشور بلکه در خارج از ایران نیز به عنوان یک دیگری در سپهر نشانه ای فرهنگ خارجی، این آیین را زنده نگاه داشته و مراسم نوروزی را با شکوه برپا می دارند .